რამ მოიყვანა საქართველო დღემდე?

ამ ნარკვევში ჩვენ განვიხილავთ ერთ თქმულებას, რომელიც აღწერს საქართველოსა და ქართველი ხალხის დღემდე მოღწევის საიდუმლოს. ეს თქმულება თაობიდან თაობას გადაეცემოდა და დღეს თითქმის მიკარგულია. საფუძვლიანი კვლევების შედეგად, ეს საკითხი გამოვიდა მითიური საბურველიდან და ისტორიული წყაროებისა და თანამედროვე სამეცნიერო მეთოდების მოშველიებით, შუქი მოეფინა. თელავის ამ ღირსშესანიშნაობით მოქალაქეთა დიდი ნაწილი ამაყობს და ბევრმა ისიც იცის, რომ მისი არსებობის პერიოდი 8 ასეულ წელზე მეტს მოითვლის. სინამდვილეში, ხე გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანია საქართველოსათვის.

თელავის ჭადარი, რომელიც ანტიკურ, გვიანანტიკურ და ადრეშუასაკუნოვან წყაროებში სხვადასხვა სახელწოდებით გვხვდება - რომაელებთან Platanus Ibericius (იბერთა ჭადარი), ბერძნებთან Πλάτανος Γεωργία. პირველ ცნობებს მის შესახებ გვაწვდის ბერძენი გეოგრაფი სტრაბონი. ის თავისი Geographica-ს XVII წიგნის დამატებულ ფრაგმენტებში, რომელიც რეალურად XVIII წიგნის ნაწილებია, რომელიც დაკარგულია და დარჩენილი ნაწილები XVII-ს მიუერთეს, მკაფიოდ აღნიშნავს იბერიის სამეფოში, ალბანთა სამეფოს მეზობლად, განცალკევებით მდგარი ერთი ხის შესახებ, რომელიც განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ატარებდა ადგილობრივი მაცხოვრებლებისათვის. „ყოველწლიურად აქ იკრიბებიან და დიდ ნადიმს მართავენ, სიმღერებს მღერიან, ბარბაროსულად სვამენ წყალგაურეველ ღვინოს და მხიარულობენ. თავიანთ ღმერთებს მსხვერპლს სწირავენ. ამბობენ, რომ ეს ადგილი თავად იბერთ პირველმა მეფემ ამოარჩია და ეს ხე დარგო აქ" (Strabo, Geographica, XVII; XIX, 44). სტრაბონის მწირი ცნობებიდან შეგვიძლია დავასკვნათ ის, რომ ხე ფარნავაზ მეფემ დარგო. ამასვე ადასტურებს „ქართლის ცხოვრებაც", რომლის პირველ, რედაქტირებამდელ ნაწილში აშკარად უფრო ვრცელია მონაკვეთი, სადაც ლეონტი მროველი ფარნავაზზე მოგვითხრობს. აქვეა აღნიშნული ხის დარგვაც. 

ფარნავაზ მეფე

ლეონტისვე გადმოცემით, როდესაც მეფემ კახეთი შემოიერთა ალბანელთაგან, ამის აღსანიშნავად იქ ეს ჭადარი დარგო. ხე ძალიან ნელა იზრდებოდა და მეფე შეფიქრიანდა, ცუდის ნიშნად მიიჩნია, თუმცა კი მან არ იცოდა, რა იყო ამის ნამდვილი მიზეზი. თავისი მეფობის 45-ე წელს, ფარნავაზმა თავისი შემოღებული ახალი ანბანის ასოები ამოკაწრა ხის ნორჩ ღეროზე. დღეს ამ ასოებს ვეღარ დავინახავთ, რადგან მერქნის მრავალმა ფენამ დაფარა, თორემ კარგი არგუმენტი იქნებოდა ქართული დამწერლობის ფარნავაზის დროიდან არსებობის დასამტკიცებლად. სტრაბონის შემდეგ, ხეს იხსენიებენ რომაელები, დიონ კასიუსი (ბერძნული წარმომავლობის) და კორნელიუს ტაციტუსი, რომაელი სარდლის, გნეუს პომპეუსის იბერიაში ლაშქრობის აღწერისას. ტაციტუსის „ანალებში"(Annales), ავტორი აღწერს იბერიის მეფე არტაგის ბრძოლას რომაელებთან. როდესაც მან მტკვარზე ხიდი დაწვა, სწორედ აღმოსავლეთისაკენ დაიხია. მეორედ დამარცხების შემდეგ, იბერიელებმა პარტიზანული ომი დაიწყეს და გაუვალ ტყეებში გამაგრდნენ. პომპეუსი იძულებული გახდა ტყეები გადაეწვა. აღმოსავლეთ იბერიის ტყის მასივის დიდი ნაწილი განადგურდა და დაიწვა, მაგრამ გადარჩა ერთი ხე, რომელიც ადგილობრივებს მეტად მნიშვნელოვნად მიაჩნდათ. პომპეუსი თავადაც იყო ამ ხესთან და იხილა საოცარი სანახაობა, სასიკვდილოდ დაჭრილი იბერიელები, რომელთაც სისხლი სდიოდათ, ხის ქვეშ დაეწვინათ და მათ მკურნალობაზე არც კი ზრუნავდნენ (VII; X, 11). იგივეს აღნიშნავს დიონ კასიუსიც თავის Historia Romana-ში (IX; VIII, 3). ეს მონაკვეთი უფრო ამყარებს მოსაზრებას, რომ ქართველები ამ დროისთვის უკვე ხვდებოდნენ თუ რით იზრდებოდა ეს ხე - ქართველთა დაღვრილი სისხლით, ეს ხე მათთვის საკრალურად იქცა და წარმართობის ხანის დასრულების შემდეგაც კი, ადგილობრივებს სწამდათ, სანამ ხე იდგებოდა და ქართველთა სისხლით იქნებოდა გაჯერებული, ისინიც იქნებოდნენ და ქვეყანა არ გაქრებოდა. პომპეუსის შემოსევისას მას ყველაზე დიდი საფრთხე დაემუქრა, რომ არ გადამწვარიყო, აქ საქართველოს ისტორიის ბედი ბეწვზე ეკიდა, მაგრამ ხის გადარჩენა მოხერხდა.

გნეუს პომპეუსი

საკმაოდ დიდი ხნის განმავლობაში, ხის ისტორია ისტორიული წყაროებიდან იკარგება, რისი მიზეზიც არის, ბერძნულ-რომაული წყაროების ნაკლებობა გვინანატიკური და ადრეფეოდალური ხანის საქართველოს შესახებ და ადგილობრივი წყაროების არარსებობა. მაგრამ ცნობილი ჭადარი ხელახლა ჩნდება ლეონტი მროველის „ქართლის ცხოვრების" გვერდებზე იმ კონტექსტში როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ. ამას გარდა, XI საუკუნიდან ის უკვე მოიხსენიება როგორც  თელავის ჭადარი. ამავე პერიოდის ბიზანტიური წყარო, მიხაელ სპათარიოსის „ქრონოგრაფია" იმეორებს ძველ ლეგენდას ნოეს შვილიშვილების ჰაოსისა და ქართლოსის შესახებ, თითქოს ჰაოსმა და ქართლოსმა წარღვნამდელი სამყაროდან უზარმაზარი ჭადრის ორი ნერგი წამოიღეს, ჰაოსმა (იგივე სომხოსმა) დარგო თავის სამფლობელოში, ქართლოსის ძემ კახოსმა კი თავისაში და ასე აღიმართა არწახის საოცარი ხე და თელავის ჭადარი. თუმცა ეს ლეგენდა სიმართლეს არ შეესაბამება და უფრო მეტი მტკიცებულება გვაქვს ის ფარნავაზის დარგულად მივიჩნიოთ. ამასვე მოწმობს ცნობილი დენდროქრონოლოგისტიც, რომლის შესახებ ქვემოთ მოგახსენებთ.

100 ათასის მოწამეობრივი სიკვდილი

განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ჟამთააღმწერლის ცნობა, რომელიც თანადროულია ხვარაზმშაჰის ჯალალ ად-დინის შემოსევისა. ეს ცნობა ეხება 1226 წელს, ხვარაზმელთა მიერ თბილისის აღებასა და 100 ათასი ადამიანის ქრისტიანობისათვის წამებას. ხვარაზმელებმა 1225 წელს სასტიკად დაამარცხეს ივანე ათაბაგის მეთაურობით მებრძოლი ქართველთა ლაშქარი გარნისთან და მალევე თბილისი დაიკავეს. ხვარაზმელები შეუდგნენ ქალაქის ძარცვას. ჯალალ ად-დინმა ბრძანა ყველა ქართველი, ვინც ქრისტიანობას არ უარყოფდა და ხატს არ დააბიჯებდა, მოეკლათ და მტკვარში გადაეგდოთ. ასი ათასმა ადამიანმა უარი თქვა ამის გაკეთებაზე. მალე წმინდანთა სისხლით აივსო მტკვარი. მოჩუხჩუხებდა თავის კალაპოტში და წითლად ღუოდა მისი ტალღები. ჯალალ ად-დინმა კი სამხრეთისკენ დაძრა ლაშქარი. კახელებმა შეიტყვეს რა მოხდა თბილისში და მაშინვე მიხვდნენ რა უნდა მოემოქმედებინათ. ისინი გრძელ რიგად გამწკრივდნენ მტკვრიდან ჭადრის ხემდე, ერთი ხის სათლს აავსებდა სისხლით გაჯერებული მტკვრის წყლით და აწვდიდა მეორეს, ასე ხელიდან ხელში გადადიოდა და ბოლო კაცი ჭადარს უსხამდა. ყველანი ერთად მღეროდნენ ძველ ქართულ საბრძოლო სიმღერას „ბრძოლის ყიჟინა მოგვესმას". იმ წელიწადს ჭადარი განსაკუთრებით გაიზარდა და მერქნის რამდენიმე ახალი ფენა გაიკეთა. იმედით აღივსო ქართველთა გულები, რომელთაც იცოდნენ სანამ ქართული სისხლი დაიღვრებოდა საქართველოსათვის, დედა-ხეც იდგებოდა ამაყად და არ შეირყეოდა მისი მიწაში ღრმად წასული ფესვები. 1226 წლისათვის ის უკვე საკმაოდ იყო გაზრდილი, რადგან საქართველოს გადატანილი ჰქონდა ხაზართა, არაბთა და თურქთა შემოსევები, მონღოლთა მარბიელი ლაშქრობაც. ეს ცნობა საინტერესოა იმ თვალსაზრისითაც, რომ აშკარად იკვეთება წარმართული ხანიდან დაწყებული ტრადიციის ქრისტიანობის პერიოდშიც გაგრძელების და მისი ქრისტიანიზების მცდელობა.

შაჰ აბასის სამეფო კარი

თელავის ჭადრის შესახებ შემდგომი ცნობა გვხვდება უფრო გვიან პერიოდში, XVII საუკუნის დასაწყისში, 1614 წელს, შაჰ-აბას I-ს შემოსევებისას კახეთში. ქართული საისტორიო ქრონიკა, მიზანდარ ვარშანიძის „ზეობა კახთა მეფისა თეიმურაზისა", აღწერს რამდენი ქართველი დაიღუპა სპარსელთა ხელით, გადაიწვა ქალაქები და სოფლები. დაცარიელდა გრემი და თელავი. აკვამლებული ნანგრევებიღა დარჩა ერთ დროს დიდებულ ტაძართა და სასახლეთა ადგილას, სპარსელებმა კი მრავალი ტყვე წაასხეს თან ირანში, რათა იქ ჩაესახლებინათ. მიზანდარ ვარშანიძის მიხედვით, თელავი თითქმის მთლიანად გადაიწვა, გადარჩა მხოლოდ უზარმაზარი ჭადარი, რომლის მოჭრა ან დაწვა შაჰ-აბასმაც კი ვერ გაბედა, რადგან იცოდა ქართველებს საკრალურ ადგილად მიაჩნდათ, შაჰი კი ცრუმორწმუნე კაცი იყო. სპარსელთა ლაშქარმა დატოვა საქართველო და უკან დაბრუნდა, მხოლოდ რამდენიმე გარნიზონი დარჩა კახეთში. გადმოცემის მიხედვით, ერთი კახელი, რომელიც თელავში სპარსელებს გადაურჩა, ხესთან მიბობღდა და ზურგით მიეყრდნო დასასვენებლად. მას უცნაური ხმა მოესმა. ხმა ხიდან მოდიოდა. კაცმა ყური მიადო ხეს და გაიგონა სიმღერის ღიღინი დაბალ ხმაზე, ძალიან დაბალ ხმაზე ისმოდა ნაღვლიანი სიმღერა. ეს იყო ქართული სისხლის ღიღინი, რომელიც „ჩაკრულოს" აკვნესებდა ნაღვლიანი ხმით. ხეს საქართველო ტკიოდა, საქართველოსთვის მიყენებული დარტყმა მისთვის მიყენებული დარტყმა იყო, მაგრამ ამავე დროს, დაღვრილი ქართული სისხლი ძალით ავსებდა და ზრდიდა მას, ამიტომაც არის ის საქართველოში ყველაზე ასაკოვანი ხე, რომელიც დღესაც ბიბინებს.  

გენერალი გოტლიბ ტოტლებენი

XVIII საუკუნეში, საქართველოში რუსეთის იმპერატრისა ეკატერინე II-ს გამოგზავნილი დამხმარე ჯარი შემოვიდა გენერალ გოტლიბ ტოტლებენის სარდლობით. მას ქართლ-კახეთის მეფე ერეკლე II და იმერეთის მეფე სოლომონ I-თან ერთად უნდა ემოქმედა ოსმალების წინააღმდეგ. დე გრაი დე ფუა, ტოტლებენის ადიუტანტი, თავის მემუარებში იხსენებს კახეთში რუსთა მცირერიცხოვან რაზმთან ერთად ყოფნისას როგორ დაესწრო თელავში, ერეკლეს სასახლის წინ, დიდი ჭადრის გარშემო გამართულ ქართულ ცეკვას - „ხორუმს". თელავის ჭადარი გადაურჩა ირანის ყაჯარი შაჰის აღა მაჰმად ხანისა და ავარია-ხუნძახის ბატონის ომარ ხანის შემოსევებს. საქართველოში რუსეთის იმპერიის გაბატონების შემდეგ, ხის ისტორია მიიკარგა, თუმცა ის კვლავ მყარად იდგა და მცირედ ზრდას განაგრძობდა. საქართველოს ჯერ კიდევ ეწერა წინ თავისუფლება და ასეც მოხდა, ქვეყანამ ჯერ 1918 წელს დაიბრუნა დროებით დამოუკიდებლობა, შემდგომ კი 1991 წელს. ხემ კი რომელმაც ხმობა დაიწყო უკვე 70-იანი წლების ბოლოს და სავალალო მდგომარეობაში იყო, კვლავ გაიხარა.

90-იან წლებში, როდესაც საქართველომ დამოუკიდებლობა მოიპოვა, ქვეყანაში ბევრი უცხოელი მეცნიერი გამოჩნდა, რომელთაც საშუალება მიეცათ ქვეყნის შესწავლისა. მათ შორის ერთ-ერთი იყო ესპანელი დენდოქრონოლოგისტი მარტა დომინგეს-დელმასი, სანტიაგო დე კომპოსტელას უნივერსიტეტის დოქტორანტი, რომელიც წლების განმავლობაში მუშაობდა კავკასიაში ჯერ არწახის, შემდეგ კი თელავის ჭადარზე. საბოლოოდ მან გადაწყვიტა დისერტაცია სწორედ თელავის ჭადარზე დაეცვა.

მარტა დომინგეს-დელმასი (სანტიაგო დე კომპოსტელას უნივერსიტეტი)

ბოლო დროს გავრცელდა სამწუხარო ინფორმაცია, თელავის ჭადრის ხე, ხმება. ხის გადასარჩენად პრევენციუილი ღონისძიებების გატარებაა საჭირო. როგორც თელავის სახელმწიფო უნივერსიტეტის საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა დეპარტამენტის ხელმძღვანელმა განაცხადა, ისინი გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამსახურის მეშვეობით გერმანიის ხეების მოვლის სამსახურს დაუკავშირდნენ, რის შედეგადაც ექსპერტთა ჯგუფი გამოიყო. მისივე თქმით ჭადრის ხის მონაცემები გერმანიაში უკვე გადაგზავნილია და სპეციალისტებს მიმდინარე წლის ნოემბრის ბოლოს ელოდებიან. ხე ძალიან სავალალო მდგომარეობაშია, ექსპერტთა ჯგუფის ჩამოსაყვანად კი საჭიროა გარკვეული თანხების გამოყოფა და იმედს გამოთქვამს, რომ მერია აღნიშნულ საკითხს უყურადღებოდ არ დატოვებს. როგორც ქალაქ თელავის მერიის პრეს-სამსახურის უფროსმა განაცხადა, აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით ჩამოსული იყო თბილისის აგრარული უნივერსიტეტის ექსპერტთა ჯგუფი, რომლებმაც ხის მდგომარეობა შეაფასეს. მისივე განცხადებით შესაბამისი სამუშაოები უახლოეს მომავალში დაიწყება. რეალური მიზეზი ხის გახმობისა, ისტორიაში უნდა ვეძიოთ, ეს ნიშანია იმისა, რომ საქართველო და ქართული სისხლი იკლებს, სუსტდება და მალე ვეღარც თელავის ჭადრიდან გავიგონებთ „ჩაკრულოს" ნაღვლიან ჰანგებს.

თელავის ლეგენდარული ჭადარი

ალბათ საოცრებაა, ქალაქის ცენტრში, რომელიც კახეთის დედაქალაქად ითვლებოდა, ასე უდრეკად ასვეტილი ხე გადარჩენილიყო. სანამ ხე იქნება საქართველოც არ დაეცემა და მუდამ ამ ხესავით თავჩარგული გააგრძელებს სიცოცხლეს. შეიძლება ეს ხე თვითონ საქართველოა რომელიც მრავალ განსაცდელს უძლებდა და დღემდე მოაღწია. 

უკეთ შევისწავლოთ საქართველოს ისტორია